ძუკუ ლოლუა იმ მოღვაწეთა შორისაა, რომელთაც უდიდესი ამაგი დასდეს ქართულ ტრადიციულ მუსიკას; მის შენახვას, წარმოჩენას, მომავალი თაობებისთვის გადაცემას.

ძუკუ ლოლუა დაიბადა 1877 წლის 8 აპრილს სამეგრელოში, სოფელ ქვალონში. ხანმოკლე სიცოცხლის მანძილზე ქართულ სიმღერაზე შეყვარებულმა ლოტბარმა უდიდესი შრომა გასწია ამ სფეროს წარმატებისათვის. მან საკუთარი სიტყვა თქვა, იმ მამულიშვილურ საქმეში, რომელიც ქართველთა ეროვნული თვითშეგნების გაღვივებას, ქართული კულტურის მიშვნელობის გააზრებასა და პოპულარიზაციას გულისხმობდა.

აფხაზეთში მოღვაწეობის პერიოდი ლოლუას ცხოვრების გამორჩეული ფურცელია. 1903 წლიდან, ლოტბარი ქართველა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების სოხუმის ფილიალის თავმჯდომარის მარიამ ანჩაბაძის მხარდამხარ იღვწოდა ერთი მხრივ, საქართველოს ისტორიულ მხარეში ქართული სულის, მეორე მხრივ, აფხაზთა კულტურის წარმოჩენისა, და რაც მთავარია - ქართულ-აფხაზური ერთობისათვის. ამ მონდომების გვირგვინი იყო სოხუმში ქართულ-აფხაზური გუნდის დაარსება.

ცნობილია, რომ აფხაზი ხალხისა და მათი ტრადიციებისადმი ლოტბარი განსაკუთრებულ მოწიწებას იჩენდა. იგი აფხაზეთის სოფლებში ეცნობოდა მათ ყოფას, სიმღერებს, ცეკვებს, საკრავებს... დიდი სიყვარულითა და პატივისცემითაა გამსჭვალული 1921 წელს სოხუმის თეატრში წაკითხული მისი წერილი, რომელშიც  საოცარი სითბოთი აღგვიწერს აფხაზთა წეს-ჩვეულებებს, მათ ხასიათსა და განცდებს, აქვე აფხაზური ფოლკლორის ჩაწერისა და შენახვის აუცილებლობაზე საუბრობს. ვფიქრობთ, დღევანდელი გადასახედიდან ძუკუ ლოლუას მიერ, ზუსტად ერთი საუკუნის წინ წარმოთქმულ სიტყვებს აქტუალობა არათუ დაუკარგავს, არამედ კიდევ უფრო დიდი ძალა და მნიშვნელობა შეუძენია. 

პატარა საუბარი აფხაზთა სახალხო მუსიკასა და სიმღერების შესახებ

“სიმღერით, გალობით და ცეკვით ადიდეთ თქვენ თქვენ ღვთაება”.
ზარატუსტრა

იმისთანა ერი არ არსებობს დედამიწის ზურგზე, რომ მას არა ქონდეს თავისებური ჰანგები და არა მღეროდეს ჭირში თუ ლხინიში.

მაგრამ არის ეროვნებათა შორის განსხვავება. ერი მბრძანებელი, „ბატონი“, ერი მონა, ყმა, რომელიც განიცდის სხვის მონობას და ბორკილებს ქვეშ კვნესის, ასეთებისთვის დიდ მნიშნელოვანი არის თავის ჰანგები. რომლის საშუალებით გადმოგვცემს მისი გულის ზრახვებს, კმაყოფილებას თუ უკმაყოფილებას. დღეს ჩვენი საუბრის საგანს შეადგენს საზოგადოთ ხალხური სიმღერა-გალობა. ამიტომ უადგილოდ არა ვთვლი მკითხველის ყურადღება შევაჩერო და შეძლებისდაგვარად გავაცნო განსაკუთრებით აფხაზეთის მუსიკა, სიმღერა, „ზარი“, მათი შინა ბუნების სიმდიდრე და დანიშნულება.

ცხადია, ყველასთვის ამ მშვენიერს კუთხეს შეუნარჩუნებია და შეუნახავს იმ უკუღმართ დროთა მსვლელობაში საკუთარი ჰანგები სხვადასხვა ხასიათისა და მას მღერის არა ერთი კაცი, არამედ მრავალნი გუნდებად, როგორც (ევროპიელნი) სხვა კულტუროსანი ერები. საყურადღებო ის არის, რომ აფხაზეთის ჰანგებში არ მოიპოვება არცერთი სხვა კუთხის მელოდიების ზეგავლენა, ის ამ მხრივ დაცული, თავისუფალია. საკვირველია, როგორ შეძლო ამ ერთმა მუჭა ხალხმა, რომ არ მისცა საშუალება მისი ჰანგების გადაგვარებისა მათ შორის მობინადრე სხვა ეროვნებათა ხალხს და შეინარჩუნა საკუთარი?

მოგახსენებთ, რომ მათი სიმღერები არის რაინდული და ლირიკული, არც ერთი მისი მოსაზღვრე ერების სიმღერას არ ჩამორჩება უკან. უმაღლესი მოსასმენი, შინაარსიანი, მომთხრობი თავისი წარსულის და აწმყოსი, სხვადასხვა ზეპირ ლექსების, ლეგენდების, სიმღერის საშუალებით. როგორც მოგახსენეთ, აფხაზეთს აქვს შექმნილი ყოველგვარი პირობის შესაფერი სიმღერები. ჩონგური, ჭიანური (ფანდური), უკანასკნელი ორ ძაფიანია. აგრეთვე - მიცვალებულის „ზარი“. საყურადღებოა დაკოდილის სიმღერა, რომელიც მკურნალობითი ხასიათისაა. მაგალითად, თუ ავადმყოფს ეს სიმღერა ესმის, რაც უნდა მძიმე ჭრილობა ქონდეს მას, ერთს არ ამოიკვნესებს. ხშირად არის შემთხვევა, ამ სიმღერის დროს ხმის ამოუღებლად ავადმყოფი (გარდაიცვლება) კვდება.

ასეთი მნიშვნელოვანი არის ჩონგურიც. გარდა იმისა, რომ ავადმყოფთათვის უებარი წამალია, მისი საშუალებით მიჯნური მიჯნურს გადასცემს სახვაშიადოს. ხშირად ყოფილა შემთხვევა, რომ მისი საშუალებით პოლიტიკური საუბარიც იმართებოდა ხოლმე.

ჩონგურის შესახებ მომისმენია აფხაზეთში კიდევ შემდეგი: ახლად შეუღლებულნი მათთვის საგანგებოდ მორთულ-მოკაზმულ ფაცხაში როდესაც გადასახლდნენ, პირველი ხორციელი შეერთების დროს მამაკაცი გარდაიცვალა.

რა ქნას პატარა რძალმა? თუ კივილ-წივილს მიყო ხელი, ეს დაუშვებელი სირცხვილია აფხაზთა ჩვეულებით. აიღო ხელში ჩონგური, გამოიტანა კარში, ჩამოჯდა ფაცხის სამწვეთურზე, დაუწყო დაკვრა-დამღერება ამ უეცარი შემთხვევისა.

ჩონგურის ხმა როცა სიმღერით მიწვდა მშობლების ყურს, ისინი მიხვდნენ, რა უბედურება ეწვიათ (და რას ნიშნავს ასეთ დროს ჩონგურის ხმა). ასეთია მათი ადათ-ჩვეულება: ახალ შეერთებულ ცოლქმარს ცალკე მიჩენილი აქვთ დროებით ბინა, სადაც ეს ორნი ცხოვრობენ. მათს სიახლოვეს არავინ არ ეკარება.

მსმენელი იტყვის და გაუკვირდება კიდეც, ნუთუ ასეთს შემთხვევაში პატარა რძალს არ შეეძლო სხვა მხრივ მოქცევა. მაგალითად, როგორც სხვა ეროვნებანი: ტირილი, კივილი და სხვა. მოგახსენებთ, რომ ეს არ შეიძლება და სწორედ ეს არის ჩვენთვის საინტერესო. რადგან საკუთარი მათი დახასიათებაა ამითი. ერთი მეორის მორიდება, პატივისცემა, უფროს-უმცროსის გარჩევა, განსაკუთრებით მშობლების თავის არიდება. ასეთ შემთხვევაში შეიძლება ბევრს ჩვენთაგანს ეს არ მოგვეწონოს, მაგრამ ჩვენ კი გვგონია ამით ხასიათდება იმათი საკუთარი ჩვეულება, რომელიც ნამდვილი ცერემონიით სრულდება.

იროდიონ ევდოშვილი სოხუმში, ძუკუ ლოლუას მომღერალთა გუნდის წევრებთან ერთად. 1913 წელი

მართალია, ჩვენ ვცხოვრობთ მათში, ვიცით მათი ზნეჩვეულება, ჩაცმა-დახურვა, სტუმართმოყვარეობა, მათი თავაზიანი მოპყრობა, მაგრამ ჩვენ დანამდვილებით მაინც არ ვიცნობთ მათს სახალხო მუსიკას, მათს მელოდიებსა და ჰანგებს. რა არის მიზეზი? იქნებ ვინმეს გონია უმნიშვნელო იყოს მათი სახალხო მუსიკის გაცნობა! და ამიტომ არავინ აქცევდეს ყურადღებას! მე ამ შემთხვევაში თვით მათ შორის მობინადრე ეროვნების ხალხს ვამტყუნებს; განსაკუთრებით მუსიკოს-კომპოზიტორებს, რომელნიც ათასობით მოგზაურობენ ამ კუთხეში, სარგებლობენ მათი მშვენიერი ბუნების სიმდიდრით. ადგილობრივადაც მრავლად მოიპოებიან ამ დარგის სპეციალისტები, მაგრამ, სამწუხაროდ, არც ერთს მათგანს თავში არ მოსვლია აზრად, რომ გაცნობოდენ აფხაზთან ხალხურ ჰანგებს - მელოდიებს და ის გადაეტანათ ნოტებზე, რაც ყველა დამწერისათვის ძვირფასი საგანძური იქნებოდა და ნაწარმოებად ჩაითვლებოდა.  ეს კი, რომელიც,  ჩემის ღრმა რწმენით, ჩვენზე კულტუროსანი ხალხისთვის ფრიად მნიშვნელოვანი იქნებოდა და მასთან საერთო მუსიკის სალაროსაც შემატებდა თვალსაჩინო მასალას.

დღეს მაინც მეტად საჭიროა შეიკრიბოს აფხაზთა ჰანგები, თუ როგორ განწყობილებაში იხმარება ის თავისი კილოკავების დაცვით.

ამ საშვილისშვილო საქმის მოწესრიგება შესაძლებელია თვით ხალხშივე, რჩეული მომღერლების საშუალებით. ისინი უნდა მოწვეულ იქნან ერთ ცენტრში, სახელდობრ ქ. სოხუმში, სადაც სპეციალისტი მუსიკოსებისგან იქნება შემდგარი შერეული კომისია. ეს კომისია გადაიღებს ნოტებზე როგორც სიმღერებს, აგრეთვე ყველა ხალხურ ზეპირ მასალებს, რაც კი გამოსადეგი იქნება ხელოვნებისათვის.

ამის შემდეგ დაიწერება, რაც ესაჭიროება აფხაზეთის ნორჩ ხელოვნებას. სხვას რომ თავი დავანებოთ, როგორ უნდა დაიწეროს ეროვნული ოპერა, თუ ხალხურ მუსიკას ეგრე უყურადღებოდ დავტოვებთ და არ ამოვკრებთ?

ვამბობ, სანამ კიდევ გვიან არ არის, მიექცეს ვისგანაც ჯერ არის, შესაფერისი ყურადღება, თორემ დავკარგავთ ჩვენის დაუდევრობით და განა ცოტა დავკარგეთ!!!

დაბეჯითებით ვამბობ: ჯერ კიდევ ცოცხალნი არიან ის მოხუცები აფხაზეთში, რომელიც კარგათ მცოდნეებათ მიაჩნიათ ხალხური სიმღერებისა. ერთადერთი გზა არის ასეთების მეოხებად მოკრება ამ ძვირფასი, ეროვნული საშვილიშვილო საგანძურისა და თუ ჩვენ ვერ გავალამაზებთ, იმ შემთხვევაში (შევუნახავთ) თავისი ფერით მომავალ თაობას; ამის მოვალენი ყველა ჩვენთაგანი არის.

 

მასალა მოამზადეს ფოლკლორის სახელმწიფო ცენტრის თანამშრომლებმა თეონა რუხაძემ და გივი აბესაძემ.