რაფიელ ერისთავი იმ მოღვაწეთა შორისაა, რომელთაც წარუშლელი კვალი გაავლეს ქართული კულტურის ისტორიაში. მისი საქმიანობის მრავალმხრივობა და სიუხვე გაოცებას იწვევს და ღირსეული მამულიშვილის დიდ ნიჭიერებასა და გაქანებაზე მეტყველებს.

რაფიელ ერისთავი პირველად 1846 წელს გამოჩნდა ქართულ პრესაში შთამბეჭდავი ნარკვევებით ფშავ-ხევსურეთის შესახებ. აქედან მოყოლებული მთელი სიცოცხლის განმავლობაში საყოველთაო ყურადღების ცენტრში იყო მისი არა მხოლოდ პოეტური ქმნილებები, არამედ სამეცნიერო შინაარსის პუბლიკაციები. ერისთავის მოღვაწეობის დასაწყისი, საქართველოში ქართული ფოლკლორისადმი ინტერესის გაღვივების წლებს დაემთხვა.

ერისთავი გახლდათ ქართული სიტყვიერების ერთ-ერთი პირველი შემკრები, ქართველთა ეთნოგრაფიული ყოფის აღმწერი, ლექსიკოგრაფი; იგი იდგა ისეთი მამულიშვილური წამოწყების სათავეებთან, როგორიც იყო ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება. მის სახელს უკავშირდება საქართველოში პროფესიული თეატრის, მუზეუმის, ბიბლიოთეკის დაარსება. მთელი სიცოცხლის მანძლზე ილია ჭავჭავაძის, აკაკი წერეთლის, იაკობ გოგებაშვილის და სხვათა მხარდამხარ იბრძოდა ეროვნული საქმის წინსვლისათვის, მდიდარი ქართული კულტურის სათანადოდ წარმოჩენისათვის.

ერისთავის მოღვაწეობის სიღრმე, მრავალფეროვნება და აქტუალობა მისი სამეცნიერო ხასიათის ნაშრომების არასრულ ჩამონათვალშიც თვალნათელია. მის კალამს ეკუთვნის: „ცნობანი ოსმალოს საქართველოზე“, „თუშ-ფშავ-ხევსურეთის ოლქის შესახებ“, „წერილები იმერეთიდან“, „წერილები კახეთიდან“, „შენიშვნები სვანეთზე“, „მოგზაურობა სამეგრელოს ირგვლივ“, „მეგრელთა ხალხური სიტყვიერება“, „ღვინის მოყვანისა და გასაღების მდგომარეობა ჩვენში“, „ნარკვევი იმერეთზე სოფლის მეურნეობის თვალსაზრისით“ და სხვა.

ამჯერად გთავაზობთ წერილს, რომელშიც ავტორი ქართული ტრადიციული მუსიკის ნოტირების საკითხს ეხება. პუბლიკაციაში კარგად ჩანს მისი გამჭრიახობა, საკითხში განსწავლულობა და სწორი ალღო.  ერისთავისთვის ეს საქმე მაშინ ჩაითვლება წარმატებულად, თუ გალობა და სიმღერა ქართულ კილოს არ დაჰკარგავს. ის ფილიმონ ქორიძეს იმ დროს მეტად გავრცელებული ქალაქური ფოლკლორის ჩაწერისკენაც მოუწოდებს. აქვე, ჯერ გვთავაზობს საქართველოში გავრცელებული აღმოსავლური მელოდიების, შემდეგ ქალაქური, ბოლოს კი სოფლური სიმღერების საკმაოდ ვრცელ ჩამონათვალს და ამით წარმოდგენას გვიქმნის იმ დროის საქართველოში მჟღერ ტრადიციულ მუსიკაზე.

 

ქართული საეკლესიო გალობა და სიმღერები ნოტებით:

ამ უკანასკნელს დროს გახშირდა ქება ბატონის ქორიძისაგან გადაღებულს ნოტებზედ და ამ საშუალობით გადაღებულს ქართულს საეკლესიო გალობაზედ და სიმღერებზედ.

ფრიად სასიამოვნოდ დამრჩა ეს ამბავი; ვინატრი ამ გალობის გაგონებას და მასთან იმასაც, რომ ჩვენს ქართულს საეკლესიო გალობას არ მოჰყვეს იტალიური კილო, რომელსაც იგი ვერ შეითვისებს.

სიმღერა - სხვა არი; სიმღერას კილო რომ შეეხამოს იტალიურად, იმითი არც მოირყვნება და არც გაპატიოსნდება, თუმცა სანატრელი კია, რომ საქართველოს სიმღერებიც, - თუ შეიძლება თავ-თავის კილოზედ დარჩნენ, თავისი ხასიათი არ დაჰკარგონ ნოტებზედ გადაღებით.

ღმერთმა ჰქნას, რომ ქორიძემ ბედნიერად განაგრძოს მისგან კეთილად დაწყებული საქმე.

ურიგოდ არ ინებებდა ბატონს ქორიძეს მიეპატიჟნა საზანდრები და იმათგან დაკრულის, ან ნამღერალის ხმებიდან შეედგინა კრებული სიმღერებისა. ურიგოდ არ იქნებოდა აგრეთვე, რომ ამავე განზრახვით ემგზავრა თბილისის და ქუთაისის გუბერნიის სოფლებში და ნოტებზედ გადაეღო სოფლური სიმღერების ხმები.

ამით დიდად ისახელებდა, დიდ ვალს დასდებდა საზოგადოებას და დიდს და ძვირფასს მასალას შეუკრებდა მუსიკის მოყვარეთ.

ჩვენი ქვეყანა, როგორც იტალია, მდიდარია სხვადასხვა სიმღერებით, მათი მუსიკალურის კილოთი და მიმოხვრით. მართალია, ბევრი სიმღერები მოიპოვება, რომელთა კილო და ხასიათი თათრებისაგან, ყიზილბაშთა და ოსმალებისაგან არის მიღებული, მაგრამ ისინი როგორღაც შესთვისებიან ჩვენს ხალხს და სტუმრათ აღარ ირიცხებიან.  - მათ გარდა, სოფლური და ნამდვილი ქართული სიმღერებიც მრავალია, როგორც ზეითა ვსთქვი და აი, დასამტკიცებლათაც, აქ მომყავს სია იმ სიმღერებისა, რაოდენიც მე ვიცოდი და გამახსენდა:

ხმები, მიღებული თათართაგან, ყიზილბაშთა და ოსმალოთაგან:

1. დოგუში (საჭიდაო), 2. ქარამი, 3. დუგაია, 4. მაჰური, 5. მაჯამა, 6. რასტი, 7. დივანი, 8. ჩარგაია, 9. ჰეიდარი, 10. ნავა, 11. სეგა, 12. ჰუმაია, 13. თასმუხალიფი, 14. რაჰაბი, 15. შადიანი, 16. შიქასტი, 17. რიზაია, 18. თეჯლიში, 19. მავარანი, 20. ჩონგურქოი ყუშის მასნაფი, 21. ბაიათი, 22. ჩობანბაიათი, 23. კროული.

ქართული საზანდრების სამღერალი ხმები:

1. მიველ წალკოტს სანუგეშოდ, 2. ჰოი, გაბადრულო მთვარევ, 3. შენთან არს გული, მნათობო, 4. ბუნდოვანს გულს შენ აღმიჩნდი, 5. შავნი შაშვნი და სხვა, 6. ჭმუნვის მახვილი, 7. გამიფრინდა სიხარულის მფრინველი, 8. ჰოი დრონო დრონო, 9. გამტყორცნა სოფელმა, მოვშორდი მზესა , 10. როს არშიყი საყვარლისას ნახვას ეშურებოდა, 11. ეჰა, ვარდი ვითა გაფურჩქნულია, 12. უგვანთა ტრფობა და სხვა, 13. ვარდო რად ხარ თავდახრილი, 14. მუხთალმან ამა სოფელმან, 15. სულო ბოროტო, 16. აღმართ-აღმართ, 17. ახ, მთვარევ, მთვარევ, 18. ტანო-ტან-ტანო...

სოფლებში სხვადასხვა შემთხვევებში და სხვადასხვა  დროს სამღერალები:

1. მგზავრული, 2. საჭიდაო, 3. იერიში, 4. მესტვირული, 5. ჰოპუნა, 6. მუშური (მკიდან რომ დაბრუნდებიან), 7. კურდღელი მოწანწალებდა, 8. სუფრული, 9. მაყრული, 10. ჩონგურო, 11. თარიმან შენსა ვენახსა, 12. მუმლი მუხას გარს ეხვევა, 13. მუშური (სიმინდის თოხნის დროს გურია-სამეგრელოში), 14. ხელხვავი (იქვე სიმინდისა და ღომის კრეფის დროს), 15. ხასანბეგური გურიაში, 16. ფერხული კაცებისა, 17. ფერხული ქალებისა: დათო, დათო ჩვენო დათო და სხვა, 18. ფერხული ქალ-კაცთა სამეგრელოში, 19. ჩონგურზედ დასამღერებელი ხმები გურია-სამეგრელოში ქალებისაგან, 20. ფშაური წყნარი - გამბული, 21. ფშაური ჩქარი, 22. იავნანა, 23. თამარ-მეფა, 24. ჰერო, ჰერო, ჩიკრიკო და მწყერო, ა, ნიშანი მოგვე და სხვანი, 25. ოდელია, 26. შენ ბიჭო ახალციხელო, 27. ორმოში ფეტვი ჩავყარე, 28. ავთანდილ გადინადირა, 29. მიყვარს მეგრული ფაცხაო და სხვანი მრავალნი.

თუ ამოდენა ხმებისაგან ნაოთხალიც არის ნოტებზედ გადავიდა შეუშლელად და შეურყვნელად - ისიც კარგი ბედი იქნება და კარგი მასალა შემდეგისთვის.

ღმერთმა ჰქნას ჩვენი აზრი და სურვილი ასრულდეს!

 

მასალა მოამზადა ფოლკლორის ცენტრის არქივის კოორდინატორმა თეონა რუხაძემ